Zarząd sukcesyjny to – obok fundacji rodzinnej – dobry sposób na przekazanie rodzinnego biznesu

Agnieszka Szemiel

Anna Skowron

Przekazanie rodzinnego biznesu młodszym pokoleniom to wymagające i złożone zadanie. Jednak na przestrzeni ostatnich lat zostały wprowadzone w Polsce prawne mechanizmy pozwalające na zachowanie ciągłości biznesu i zapobiegające podziałowi wypracowanego przez wiele lat przedsiębiorstwa.

Takimi mechanizmami są przede wszystkim:

Przepisy o tych instytucjach powstały w odpowiedzi na zachodzące w Polsce zjawisko wymiany generacji zarządzających rodzinnymi biznesami. Bowiem na ponad 2,4 mln aktywnych przedsiębiorców wpisanych do CEIDG niemal 830 tys. przedsiębiorstw to firmy rodzinne, w których kwestia sukcesji stała się tematem niezwykle istotnym. Założyciele tych przedsiębiorstw przechodzą powoli na zasłużone emerytury. Jednocześnie wielu z nich obawia się przekształcenia przedsiębiorstwa w spółkę (co jednak umożliwiłoby kontynuację biznesu po ich śmierci).

O fundacjach rodzinnych pisaliśmy na naszym BLOGU DLA SPÓŁEK już kilka razy. Dziś postanowiliśmy więc napisać parę słów o zarządzie sukcesyjnym.

Przedsiębiorcy zadają nam często pytania:

Zdają sobie bowiem sprawę z tego, że śmierć przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność może powodować komplikacje i zagrożenia. Związane zarówno z samym bytem firmy, jak i z zachowaniem jej dotychczasowego charakteru. A także z bezpieczeństwem i stabilizacją finansową bliskich osób zmarłego przedsiębiorcy.

Zwracamy wtedy m.in. uwagę na możliwość powołania zarządu sukcesyjnego, pozwalającego na prowadzenie przedsiębiorstwa w spadku.

Przedsiębiorstwo w spadku – czym jest?

Wyjaśnienia wymaga, że przedsiębiorstwo w spadku jest częścią masy majątkowej zmarłego przedsiębiorcy, która obejmuje składniki materialne i niematerialne, służące do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę.

Prowadzenie przedsiębiorstwa w spadku polega na sprawowaniu zarządu tym przedsiębiorstwem.

Na czym polega sukcesja działalności jednoosobowej?

Przedsiębiorstwo w formie jednoosobowej działalności gospodarczej prowadzone jest pod nazwiskiem jej jedynego właściciela – przedsiębiorcy. Przedsiębiorca ten ma zaś indywidualnie przypisany do siebie numer NIP oraz REGON. Majątek takiego przedsiębiorstwa jest jednocześnie majątkiem osoby fizycznej – właściciela firmy.

W sytuacji śmierci właściciela takiego przedsiębiorstwa ma miejsce szereg zdarzeń, które mogą negatywnie wpłynąć na jego byt.

Co do zasady bowiem kontynuowanie działalności gospodarczej po zmarłym jest możliwe dopiero po zakończeniu postępowania spadkowego. A to może potrwać kilka miesięcy, a nawet lat. W większości przypadków, po upływie czasu potrzebnego do uregulowania spraw spadkowych, prowadzenie takiego przedsiębiorstwa staje się już bezcelowe i nieopłacalne.

W obowiązującym do 2018 roku stanie prawnym (do momentu wejścia w życie ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej) nie można było dziedziczyć jednoosobowej działalności gospodarczej jako całości. Wynikało to wprost z przepisów z ustawy o Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej i Punkcie Informacji dla Przedsiębiorcy (CEIDG). Zgodnie z przepisami tej ustawy przedsiębiorca zostaje wykreślony z  rejestru w przypadku stwierdzenia trwałego zaprzestania wykonywania przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej. Trwałe zaprzestanie wykonywania działalności ma miejsce między innymi w przypadku śmierci właściciela.

Niektórzy spadkobiercy próbowali ratować się przepisami Kodeksu cywilnego o dziedziczeniu. Jednak przepisy te pozwalają na dziedziczenie tylko określonych składników majątkowych przedsiębiorstwa (towary i materiały, maszyny, urządzenia, samochody i inne). Przepisy te nie pozwalają jednak na dziedziczenie przedsiębiorstwa jako całości, w tym nazwy przedsiębiorstwa ani jego numerów NIP i REGON. Tym samym niemożliwe jest, by na podstawie tylko przepisów o dziedziczeniu kontynuować tę samą działalność rozpoczętą przez zmarłego przedsiębiorcę.

Jednak teraz, po zmianie przepisów firmy mogą zachować ciągłość działania po śmierci właściciela jednoosobowej działalności gospodarczej  w formie „przedsiębiorstwa w spadku” zarządzanego przez zarządcę sukcesyjnego, przez określony w ustawie okres (co do zasady nie dłużej niż 2 lata).

Dzięki temu, do czasu wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego można zarządzać dotychczasowym  przedsiębiorstwem do czasu przejęcia i „wchłonięcia” go pod nowy NIP – nowego właściciela przedsiębiorstwa.

Co się dzieje z przedsiębiorstwem, jeśli nie zostanie powołany zarządca sukcesyjny?

Inne zagrożenia wynikające z dziedziczenia przedsiębiorstwa

W sytuacji dziedziczenia przedsiębiorstwa bez powołania zarządcy sukcesyjnego, w ramach postępowania spadkowego działalność gospodarczą mogą dziedziczyć spadkobiercy – ustawowi lub testamentowi. I jeśli są to osoby znające się na dotychczasowym biznesie, sytuacja jest mniej skomplikowana. Najczęściej jednak spadkobiercy nie posiadają umiejętności do prowadzenia konkretnego biznesu i mimo szczerych chęci do uratowania firmy, mogą nie poradzić sobie z tym wyzwaniem.

Dlatego warto rozważyć powołanie zarządcy sukcesyjnego, który pozwoli na przetrwanie przedsiębiorstwa i zarządzi nim do czasu ułożenia spraw spadkowych i podjęcia decyzji co do ewentualnego kontynuowania działalności przedsiębiorstwa.

Zarząd sukcesyjny – na czym polega?

Zarząd sukcesyjny to forma tymczasowego kierowania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy. Daje następcom prawnym czas na podjęcie decyzji, czy chcą kontynuować działalność na własny rachunek, sprzedać firmę, czy ją zamknąć.

Zarząd wykonuje zarządca sukcesyjny, który jest odpowiedzialny za prowadzenie przedsiębiorstwa do czasu uregulowania formalności spadkowych. Co do zasady zarząd wygasa w terminie 2 lat od dnia śmierci przedsiębiorcy.

Kto może być zarządcą sukcesyjnym?

Istotne jest, aby zarządca sukcesyjny działał w sposób profesjonalny, zgodny z interesami przedsiębiorstwa i jego właścicieli oraz z poszanowaniem obowiązujących przepisów prawa. Jego działalność może bowiem wymagać zarządzania operacjami przedsiębiorstwa, podejmowania decyzji strategicznych, reprezentowania interesów przedsiębiorstwa w kontaktach z interesariuszami zewnętrznymi.

Zarządca sukcesyjny pełni swą funkcję jednoosobowo.

Jak powołać zarządcę sukcesyjnego za życia przedsiębiorcy?

Przedsiębiorca może powołać zarządcę sukcesyjnego na dwa sposoby:

Aby skutecznie ustanowić zarządcę sukcesyjnego, należy najpierw uzyskać zgodę wyznaczonej osoby na pełnienie tej funkcji. Po uzyskaniu takiej zgody, zarządcę sukcesyjnego ustanawia się poprzez złożenie wniosku o wpis zarządcy do CEIDG.

Warto również wspomnieć, że przedsiębiorca ma możliwość powołania rezerwowego zarządcy sukcesyjnego na wypadek, gdyby powołana w pierwszej kolejności osoba z jakiejkolwiek przyczyny nie mogła pełnić funkcji zarządcy.

Zarząd sukcesyjny ma charakter tymczasowy i jeśli wymaga tego sytuacja – należy zgłosić wygaśnięcie zarządu sukcesyjnego do CEIDG.

Czy można powołać zarządcę sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy?

W przypadku gdy przedsiębiorca nie powołał zarządcy sukcesyjnego za życia, w pewnych sytuacjach możliwe jest jeszcze powołanie zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy. Prawo powołania zarządcy sukcesyjnego przysługuje – w uproszczeniu – jego spadkobiercom lub zapisobiercom. Wtedy jednak trudniej o właściwą i przemyślaną decyzję, trudniejsze może być też wypracowanie zgodnej decyzji w tym zakresie.

Zalecamy więc, by przedsiębiorcy dobrze się nad tym za swojego życia zastanowili i powoływali na zarządcę tymczasowego właściwą i kompetentną osobę – znającą sytuację danego przedsiębiorstwa i wytyczne (życzenia) przedsiębiorcy co do kierunku zarządzania jego przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy.

Co musi robić zarządca sukcesyjny i jakie są jego uprawnienia?

Od chwili ustanowienia zarządu sukcesyjnego zarządca wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy wynikające z prowadzonej przez niego działalności. Zajmuje się też prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku.

Zarządca sukcesyjny ma szereg uprawnień związanych z pozostawionym przedsiębiorstwem, ale także wiele ważnych zadań i obowiązków:

• działa w imieniu własnym, ale na rachunek właścicieli przedsiębiorstwa w spadku
• samodzielnie podejmuje wszelkie decyzje w ramach zwykłego zarządu przedsiębiorstwem
• w sprawach przekraczających zwykły zarząd musi uzyskać decyzję osób, którym przysługiwać będą prawa do przedsiębiorstwa
• ma obowiązek rozliczania się z właścicielami przedsiębiorstwa w spadku
• przejmuje różne sprawy, które wcześniej należały do przedsiębiorcy:
  • prowadzenie spraw pracowniczych i konsumenckich
  • zaciąganie zobowiązań, zawieranie, wykonywanie i rozwiązywanie umów
  • realizację obowiązków publicznoprawnych, w tym podatkowych, oraz wykonywanie praw i obowiązków wynikających z: koncesji, zezwoleń, licencji, zgód i pozwoleń

• może pozywać i być pozywany oraz brać udział w postępowaniach: administracyjnych, podatkowych i pozasądowych
• może dysponować rachunkiem bankowym przedsiębiorcy, wykorzystywanym przy prowadzeniu przedsiębiorstwa.

Co istotne, zarząd sukcesyjny został ustanowiony głównie dla przedsiębiorstw prowadzonych w formie jednoosobowych działalności gospodarczych. Jednak niektóre przepisy ustawy mają zastosowanie także do spółki cywilnej (do jej wspólników).

Zarówno ustanowienie zarządu sukcesyjnego jak i jego sprawowanie niesie za sobą także kilka nieprzyjemnych niespodzianek i pułapek. Jedną z nich może być niekontrolowane lub nieświadome wygaśnięcie zarządu sukcesyjnego, na przykład w konsekwencji nabycia spadku.

Zarówno o zarządzie sukcesyjnym w przypadku wspólników spółki cywilnej jak i o pułapkach związanych z zarządem sukcesyjnym napiszemy kilka słów w kolejnych wpisach na naszym BLOGU DLA SPÓŁEK.

Staraliśmy się pokazać w naszym wpisie, że zarząd tymczasowy to znakomite rozwiązanie, pozwalające na przetrwanie i prowadzenie przedsiębiorstwa w spadku po śmierci osoby prowadzącej dotąd jednoosobową działalność gospodarczą. Gdyby ten temat Państwa zainteresował, nasi prawnicy służą pomocą.