W codziennej praktyce często zdarza się, że przedsiębiorcy są względem siebie wzajemnie zobowiązani. Na przykład, gdy jeden przedsiębiorca wykonujący dla drugiego zlecenie wyrządzi mu szkodę – wtedy jeden z nich będzie miał wobec drugiego roszczenie o zapłatę wynagrodzenia, drugi zaś wobec pierwszego roszczenie o zapłatę odszkodowania. W takiej sytuacji praktycznym rozwiązaniem upraszczającym i przyspieszającym wzajemne rozliczenia jest instytucja potrącenia.
Potrącenie – co to jest?
Potrącenie to w uproszczeniu sposób uregulowania zobowiązania, zazwyczaj pieniężnego. Jest to czynność jednostronna, którą dokonuje się poprzez złożenie oświadczenia woli przez jednego wierzyciela drugiemu wierzycielowi. Oświadczenie o potrąceniu dla swojej skuteczności nie wymaga zgody adresata. Polega na zaliczeniu jednej wierzytelności na poczet drugiej, zamiast rzeczywistej wymiany świadczeń. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.
Jakie są warunki ustawowe potrącenia?
Zgodnie z przepisami Kodeksu Cywilnego, aby można było dokonać skutecznie potrącenia, konieczne jest wystąpienie następujących warunków:
Wzajemność wierzytelności oznacza sytuację, w której dwa podmioty są wobec siebie wzajemnie jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem.
Jednorodzajowość świadczeń w praktyce oznacza, że potrącone mogą być świadczenia pieniężne oraz świadczenia opiewające na rzeczy oznaczone co do gatunku. Zgodnie z obecnie panującym poglądem, w piśmiennictwie i orzecznictwie, możliwe jest potrącenie wierzytelności, gdy jedna z nich wyrażona jest w pieniądzu polskim, a inna w walucie zagranicznej, albo gdy przedmiotem świadczeń pieniężnych są różne waluty obce.
Zaskarżalność wierzytelności oznacza, że musi istnieć możliwość jej dochodzenia przed sądem lub organem państwowym tzn. min. że nie uległa przedawnieniu. Kodeks cywilny wskazuje jeden wyjątek, zgodnie z którym wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło.
Czy wzajemne wierzytelności muszą być wymagalne?
Cecha wymagalności dotyczy nie samej wierzytelności, a roszczenia z niej wynikającego. Roszczenie staje się wymagalne wraz z upływem terminu na spełnienie świadczenia. Termin płatności wynika zazwyczaj z umowy lub z przepisów prawa.
Pomimo, że przepis mówi o wymagalności obu potrącanych wierzytelności, sądy przyjmują natomiast, że do potrącenia wymagalna musi być przede wszystkim wierzytelność potrącającego. Potrącający może więc potrącić swoją wymagalną wierzytelność z niewymagalną wierzytelnością drugiej strony. W praktyce oznacza to po prostu możliwość wcześniejszej spłaty zadłużenia przez potrącającego właśnie na skutek potrącenia wzajemnych wierzytelności.
Często zdarzają się trudności z określeniem terminu płatności danego roszczenia, a tym samym określenia daty wymagalności. W przypadku roszczenia, którego termin nie jest oznaczony, a także nie wynika z przepisów (np. roszczenie o odszkodowanie), oświadczenie o potrąceniu powinno poprzedzać wezwanie do zapłaty. W takiej sytuacji, aby skutecznie potrącić wzajemne wierzytelności, należy:
Kiedy potrącenie jest skuteczne?
Aby potrącenie było skuteczne, po spełnieniu wszystkich wymogów opisanych powyżej, kluczowe jest, aby oświadczenie o potrąceniu zostało drugiej stronie doręczone w taki sposób, aby mogła zapoznać się z jego treścią. Oświadczenie o potrąceniu najbezpieczniej jest doręczyć drugiej stronie osobiście, listem poleconym lub w inny sposób, który daje nam pewność zapoznania się drugiej strony z wysłanym oświadczeniem.
Z dokonaniem potrącenia w sytuacjach konfliktowych nie warto zwlekać. Często obie strony umowy chcą rozliczyć wzajemne wierzytelności właśnie poprzez ich potrącenie. Każda ze stron ma interes w rozliczeniu własnych wierzytelności z innymi wierzytelnościami drugiej strony. Wybór należy jednak do potrącającego. Jeżeli otrzymamy oświadczenie o potrąceniu od kontrahenta i spełnia ono warunki opisane powyżej, nie będziemy mieć już możliwości dokonania własnej kompensaty już potrąconej wierzytelności w inny sposób. Potrącona wierzytelność wygasa.
Czy w umowie można inaczej uregulować zasady potrącenia?
Potrącenie umowne jest dopuszczalne w ramach ogólnej zasady swobody umów. W związku z tym do potrącenia umownego nie mają zastosowania wymogi określone w Kodeksie Cywilnym. Umowne potrącenie może więc obejmować wierzytelności uprawniające do zróżnicowanych świadczeń, roszczenia niewymagalne i niezaskarżalne. Konieczna do spełnienia pozostaje jednak przesłanka wzajemności roszczeń, zasada swobody umów nie uprawnia bowiem do ingerencji w sferę prawną osób trzecich.
Skutkiem umownego potrącenia jest umorzenie przeciwstawnych świadczeń. Strony mogą określić w umowie m.in. datę skuteczności potrącenia (to czy działa ono wstecz czy od dnia zawarcia porozumienia) czy też rozmiar umorzenia (co ma znaczenie szczególnie w przypadku różnorodzajowych świadczeń).
Czy można umownie wyłączyć lub ograniczyć możliwość potrącenia?
Wielu przedsiębiorców decyduje się na umowne wyłączenie lub ograniczenie ustawowego prawa potrącenia. W umowach pomiędzy różnymi podmiotami gospodarczymi. Korzystanie z tego rodzaju klauzul jest często spotykane. Istnieje możliwość całkowitego wyłączenia stosowania potrąceń lub ograniczenie potrącenia np. poprzez określenie, że możliwe do potrącenia będą tylko wierzytelności bezsporne.
Zarzut potrącenia w procesie
Rozróżnić należy potrącenie opisane powyżej od zarzutu potrącenia będącego czynnością procesową. Często zdarza się, że w przypadku otrzymania pozwu o zapłatę, pozwani w ramach obrony decydują się na potrącenie wierzytelności w procesie. Zarzut potrącenia to czynność procesowa, która polega na żądaniu oddalenia powództwa w całości lub w części, w związku z wygaśnięciem roszczenia objętego pozwem lub części roszczenia, na skutek potrącenia.
Potrącenie w procesie a pełnomocnictwo
Na marginesie warto pamiętać, że ogólne pełnomocnictwo procesowe nie uprawnia pełnomocnika do dokonania potrącenia. Konieczne jest w tej sytuacji odrębne pełnomocnictwo do potrącenia lub ogólne do składania w imieniu danego podmiotu oświadczeń woli.
W razie zainteresowania tym tematem, chętnie udzielimy dodatkowych informacji. Możemy też pomóc w dokonaniu skutecznego potrącenia lub przygotowaniu klauzul umownych dotyczących możliwości i zakresu potrącenia wzajemnych wierzytelności.
autorzy: Jolanta Mąsiorska, Zofia Brylińska-Karpicz
Autor
